Jerzy Grotowski Yönteminde Disiplin, Özgürleştirme ve Özgürleşme Kavramları Üzerine Bir Değerlendirme
Jerzy Grotowski, 11 Ağustos 1933'te Polonya'nın Rzeszów şehrinde doğmuştur. Grotowski’nin Varşova Üniversitesi'nde Polonya Dili ve Edebiyatı okuduğu ve burada tiyatro sanatçısı Ludwik Flaszen ile tanıştığı bilinmektedir (Bkz. Birkiye, Kültürlerarası Tiyatro ve Grotowski, ss.21-24). Flaszen, Grotowski'yi tiyatroya yönlendirmiş ve onun tiyatro kariyerinin dönüm noktası olmuştur. Grotowski, Flaszen ile birlikte 1959'da "13. Ressam" adlı oyunu yönetmiş, bu oyunun Polonya’da büyük ilgi gördüğü bilinmektedir (Birkiye, Kültürlerarası Tiyatro ve Grotowski, s.23).
Grotowski'nin üç ayrı dönemi bulunmaktadır. Bu dönemler, onun farklı tiyatro anlayışlarını, çalışma yöntemlerini ve performans tarzlarını yansıtmaktadır. Bu üç dönemi kısaca açıklamak gerekirse:
İlk Dönem (1959-1969): Bu dönem, Grotowski'nin tiyatroya olan yaklaşımının temelini oluşturduğu dönem olarak bilinmektedir. Bu dönemde Grotowski, oyuncuların bedenlerini kontrol etme ve doğal hareketleri ortaya çıkarma konusunda çalışmalar yapmıştır. Yine bu dönemde, Yoksul Tiyatro olarak adlandırdığı yöntemi geliştirmiştir. Yoksul Tiyatro, sahnedeki her şeyin basitleştirilmesini ve gereksiz olan her şeyin atılmasını öngörmektedir. Bu yöntemde, oyuncuların bedenlerini kontrol etmeleri ve doğal hareketleri ortaya çıkarmaları amaçlanmaktadır. Grotowski, oyuncuların bedenlerindeki tüm kasları kontrol etmelerini sağlamak için çeşitli egzersizler ve “Via Negativa” yöntemini kullanmıştır (Bkz. Ergün, Oyuncu Yetiştirmede Stanislavski ve Grotowski’nin Fiziksel Eylemler Yöntemi, s.6). Bu dönemde ayrıca, 1965'te "Köleliğin Kökleri" adlı oyunu yönetmiştir.
Orta Dönem (1969-1976): Bu dönemde, Grotowski'nin yöntemi daha da sofistike hale geldiği görülmektedir. Bu dönemde, oyuncuların bedenlerindeki her kası kontrol etmelerini sağlamak için “Via Negativa” yöntemini kullanmıştır. Bu dönemde ayrıca, "Parateatral" adlı çalışmalarına başladığı görülmektedir. Bu çalışmalar, tiyatro dışındaki alanlarda gerçekleştirilen performansları içermektedir. Grotowski, bu çalışmalarla tiyatro yapmanın sadece sahneye bağlı olmadığını, farklı ortamlarda da gerçekleştirilebileceğini göstermiştir.
Son Dönem (1976-1999): Bu dönemde, Grotowski, Polonya'daki Laboratorium Tiyatro'nun yanı sıra, dünya çapındaki tiyatro gruplarıyla çalıştığı bilinmektedir. Bu dönemde, oyuncuların bedenlerinin yanı sıra, zihinlerini de kontrol etmeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Bu dönemde ayrıca, "Nadir ve Radikal Tiyatro" adlı çalışmalarına da devam etmiştir. Bu çalışmalar, tiyatroyu yalnızca bir sanat formu olarak değil, aynı zamanda bir toplumsal olay olarak da ele almaktadır. Grotowski, tiyatro sanatının bir toplumsal eylem olarak değerlendirilmesi gerektiğini ve tiyatro yapmanın yalnızca bir sanatçının zevki için değil, izleyicilere bir mesaj vermek için yapılan bir eylem olduğunu savunmuştur. Bu dönemde, Grotowski'nin çalışmalarının daha da politikleştiği ve toplumsal sorunlara daha çok odaklandığı görülmektedir.
Grotowski, 1960'ların başlarında Polonya'nın Opole şehrinde bulunan Teatr Laboratorium'u kurmuştur. Bu tiyatro grubunun, geleneksel tiyatro yöntemlerine karşı çıkan ve oyunculuk sanatını daha derinlemesine keşfetmeye yönelen bir yaklaşım benimsediği görülmektedir. Tiyatro laboratuvarında, oyuncularıyla birlikte egzersizler yapan Grotowski, çeşitli performanslar sergilemiş ve bu performanslar fiziksel anlatım dizgesiyle yorumlanmıştır. Grotowski, 1969 yılında Amerika Birleşik Devletleri'ne giderek, New York Üniversitesi'nde tiyatro dersleri vermiştir. Bu dönemde, Grotowski'nin çalışmaları ABD'de büyük ilgi görmüş ve birçok tiyatro sanatçısı, Grotowski'nin yöntemlerini incelemek için onun derslerine katılmıştır. Grotowski, 1980'lerde İtalya'ya taşınmış ve burada Pontedera'da bir tiyatro okulu açmıştır. Burada, öğrencilere oyunculuk, sahne tasarımı ve yönetmenlik dersleri vermiştir (Bkz. Grotowski, Yoksul Bir Tiyatroya Doğru, s.16). Grotowski’nin, 1990'larda ise Fransa'da yaşamaya başladığı ve bu dönemde dünya çapında konferanslar verdiği bilinmektedir. Burada birçok tiyatro grubuna danışmanlık yaptığı da bilinmektedir. Jerzy Grotowski, tiyatro sanatının geleneksel yöntemlerinden ayrılan ve oyuncunun bedenini, duygularını ve iç dünyasını keşfetmeyi hedefleyen bir yaklaşım sunan bir tiyatro reformcusudur. Onun çalışmaları, oyunculuk sanatı üzerine yapılan tartışmalara yön vermiştir ve günümüzde de tiyatro sanatı üzerinde büyük bir etkiye sahip olduğu görülmektedir.
Grotowski, "oyunculuk için yüz" teorisiyle ünlüdür ve klasik tiyatro çalışmalarını, çağdaş tiyatroya uyarlamıştır. Oyuncu bedeni ve alan kullanımı ile özgürlük kavramı, Grotowski yönteminin temel prensipleridir. Grotowski yöntemi, oyunculuk sanatını sadece sahnede değil, oyuncunun günlük yaşamındaki deneyimlerine dayandıran bir tiyatro yöntemidir. Bu yöntem, oyuncunun fiziksel ve zihinsel becerilerini geliştirmeyi ve seyirciyi doğrudan etkilemeyi hedeflemektedir. Grotowski yöntemi, oyuncunun bedenini kullanma ve alan kullanımı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Oyuncu bedeni, Grotowski'ye göre tiyatroda en önemli araçtır ve bu nedenle oyuncu bedeninin her yönünü keşfetmek ve geliştirmek gereklidir.
Oyuncular, bedenlerini kullanarak karakterlerini yaratırlar ve sahnede bir karakteri canlandırmak için bedenlerinin her yönünü kullanmak zorundadırlar. Grotowski yöntemi, oyuncuların bedenlerini kullanarak kendilerini ifade etmelerini teşvik etmektedir. Bu, oyuncunun duygusal durumunu ve karakterinin iç dünyasını göstermesine olanak tanmaktadır. Aynı zamanda, oyuncu bedeni aracılığıyla seyirciye bir mesaj gönderilebilirler. Oyuncular, sahnenin her bir noktasını kullanarak, sahnede yaratıcılıklarını ortaya çıkarabilirler. Grotowski'ye göre, sahne, oyuncunun deneyimini doğrudan etkileyen bir faktördür. Sahne kullanımı, oyuncunun kendisini ifade etmesine yardımcı olur ve seyircinin duygusal olarak katılımını artırmaktadır.
Grotowski yönteminde özgürlük kavramı, oyuncuların kendilerini özgürce ifade etmelerine izin vermektedir. Söz gelimi, oyuncunun bedeninin özgür olması, oyuncunun kullandığı alanın dekorsuz, çok az aydınlatmalı olması oyuncuyu rahatlatmaktadır. Oyuncu yalnızca bedeni ile mesajını seyirciye iletmektedir. Bu bağlamda oyuncunun özgürlüğü ve alanın özgürlüğü bu metot için en önemli konu olarak görülmektedir. Bu özgürlük, oyuncunun içsel dünyasına odaklanarak, dış etkenlerin etkisinden kurtulmasını sağlamak için kullanılmaktadır. Oyuncular, kendilerini özgürce ifade edebildikleri zaman, seyirciye daha samimi ve doğal bir performans sunmaktadırlar.
Yoksul Tiyatro, Jerzy Grotowski tarafından geliştirilen bir tiyatro anlayışıdır. Bu anlayış, tiyatro sanatının toplumsal bir amaca hizmet etmesi gerektiğini savunur ve geleneksel tiyatro yöntemlerine karşı çıkmaktadır. Grotowski, Yoksul Tiyatro anlayışında, tiyatro oyunlarının ve performansların büyük prodüksiyonlardan arındırılması gerektiğine inanmaktadır. Yoksul Tiyatro, görsel unsurların en aza indirildiği ve oyuncunun bedeninin ve sesinin ön plana çıktığı minimalist bir yaklaşım benimsemektedir. Bu yaklaşımda, oyuncunun bedeninin tüm potansiyeli kullanılarak, seyirciye derin bir deneyim yaşatması hedeflenir. Oyuncuların bedenleri, sahne tasarımından daha önemlidir ve performansların yoğunluğu, oyuncunun bedeninin esnekliği, gücü ve yaratıcılığına dayanır. Grotowski, Yoksul Tiyatro anlayışında, tiyatro oyunlarının seyirciyle doğrudan bir ilişki kurması gerektiğine inanmaktadır. Seyircilerin oyuna aktif bir şekilde katılmaları ve performanstan etkilenmeleri, performansın amacını gerçekleştirmesi için önemli bir öğe olarak görülmektedir. Bu nedenle, Grotowski, performansların seyirciyle birebir temas halinde gerçekleştirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Yoksul Tiyatro anlayışı, tiyatro sanatının sadece eğlence ve gösteri amaçlı olmadığını, aynı zamanda toplumsal bir amaç için kullanılabileceğini savunmaktadır.
Grotowski, Yoksul Tiyatro anlayışıyla, toplumsal sorunlara dikkat çekmek ve toplumu bilinçlendirmek amacıyla tiyatro oyunları ve performanslarının kullanılabileceğine inanmaktadır. Grotowski, Tiyatro Laboratuvarı'nı kurarak, tiyatroda geleneksel yapıları sorgulayarak ve yaratıcılığı teşvik ederek yeni bir tiyatro anlayışı geliştirmiştir. Bu laboratuvar, oyuncuların bedenlerini ve zihinlerini keşfetmelerine ve sınırlarını zorlamalarına olanak tanıyan bir araştırma merkezi olarak tasarlandı. Tiyatro Laboratuvarı, 1959 yılında Polonya'nın Opole kentinde kuruldu ve ilk gösterisi "Kusursuz Gelin" (The Wedding) adlı oyunun sahnelenmesiyle gerçekleştirildi. Laboratuvar, daha sonra Wroclaw'a taşındı ve 1970'lere kadar faaliyet gösterdi(Bkz. Grotowski, Yoksul Bir Tiyatroya Doğru, s.28). Grotowski, Tiyatro Laboratuvarı'nda, oyuncuların bedenlerini kullanarak farklı rolleri yaratmalarını sağlamak için çeşitli çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalar, oyuncuların bedenlerini keşfetmelerine ve bedenlerindeki hareketleri, nefes almayı, sesleri ve enerjiyi kontrol etmelerine olanak tanıyan çeşitli egzersizler içermektedir. Grotowski, oyuncuların fiziksel performanslarını, doğallık ve doğaçlama üzerine odaklanarak geliştirmeleri gerektiğine inanmaktadır. Tiyatro Laboratuvarı'nda yapılan çalışmalar, oyuncuların bir karakteri sadece sözlerle değil, bedenleriyle ve sesleriyle de yaratabileceklerini göstermektedir. Grotowski'nin tiyatro anlayışında, oyuncuların sahnede yaratıcılıklarını serbest bırakmaları ve doğal bir performans ortaya çıkarmaları için kontrol mekanizmalarından kurtulmaları gerekiyordu. Ayrıca, Tiyatro Laboratuvarı'nda, Grotowski'nin Via Negativa yöntemi kullanılarak, oyuncuların kendilerini savunmasız hale getirerek ve kişisel sınırlarını zorlayarak yaratıcı potansiyellerini keşfetmeleri sağlandı.
Via Negativa, Latincede "olumsuz yol" veya "yoksunluk yolu" anlamına gelmektedir. Grotowski'nin tiyatro anlayışında Via Negativa, oyuncunun kişisel sınırlarını zorlayarak, olumsuz bir yöntem kullanarak yaratıcı potansiyelini keşfetmesini sağlamaktadır. Grotowski'ye göre, oyuncu için yaratıcılık ve keşif süreci, bir tür "ölüm" süreci olarak görülmektedir(Bkz. Grotowski’den akt. Altuncu, Bir Kaide Olarak Beden, s.454). Bu süreçte, oyuncu var olan rollerinden ve öğrendiği davranış kalıplarından vazgeçmeli ve kendisini tamamen açık ve savunmasız hale getirmelidir. Bu, oyuncunun duygusal ve fiziksel olarak özgürleşmesine ve yaratıcı potansiyelini ortaya çıkarmasına yardımcı olur. Via Negativa, oyuncuların sahip oldukları tüm kalıplarını, becerilerini ve rollerini yok sayarak, sahne üzerindeki olayları ve durumları araştırarak yaratıcılıklarını keşfetmelerini sağlamaktadır. Bu yöntemde, oyuncunun performansı sırasında gerçekleşen her şey, doğal bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Oyuncunun kontrol mekanizmaları yok edilmekte ve spontaneteye dayalı bir performans ortaya çıkmaktadır. Grotowski, Via Negativa yöntemini, oyuncuların içsel yolculuğunu vurgulamak, gerçekçi ve doğal bir performans elde etmek için kullanmaktadır. Bu yöntem, oyuncuların kendi kişisel deneyimlerini sahneye taşımasına ve seyirciyle daha güçlü bir bağ kurmasına yardımcı olmaktadır. Sonuç olarak, Via Negativa, Grotowski'nin oyunculuk yönteminde, oyuncunun özgürleşmesini ve yaratıcılığını ortaya çıkarmasını sağlamak için kullanılan bir tekniktir. Bu yöntem, oyuncuların kendilerini tamamen açık ve savunmasız hale getirerek, sahne üzerinde doğal ve spontane bir performans ortaya çıkarmalarına olanak tanır.
Grotowski'nin yöntemi, disiplin konusunda oldukça katı bir yaklaşım benimsemektedir. Ona göre, oyuncuların bedenleri ve zihinleri üzerinde tam kontrol sağlamaları gerekmektedir. Bu kontrol, bir disiplin gerektirir ve bu disiplin, oyuncuların bedenlerindeki her hareketi, her nefesi ve her sesi kontrol etmeleriyle sağlanmaktadır. Grotowski, oyuncuların yaratıcı potansiyellerini ortaya çıkarabilmeleri için, disiplinin özgürlük ile birleştirilmesi gerektiğine inanmaktadır. Yani, oyuncuların disiplinli bir şekilde çalışmaları, ancak bu disiplini özgürlükle birleştirerek kendilerini yaratıcılığa ve keşfe açmaları gerekiyordu (Bkz. Grotowski’den akt. Altuncu, Bir Kaide olarak Beden, s.457). Bu nedenle, Grotowski'nin yöntemi, sıkı bir disiplinle karakterizedir. Oyuncuların bedenlerindeki her hareketi, her nefesi ve her sesi kontrol etmeleri için birçok egzersiz yapmaları gerekir. Bu egzersizler, oyuncuların bedenlerindeki her kası kontrol etmelerini sağlar ve böylece doğal bir performans sergilemelerine yardımcı olur. Ayrıca, Grotowski'nin yöntemi, oyuncuların kendi sınırlarını keşfetmelerine ve aşmalarına yardımcı olmak için Via Negativa yöntemini de kullanır. Bu yöntem, oyuncuların kendilerini savunmasız hale getirerek ve kişisel sınırlarını zorlayarak yaratıcı potansiyellerini keşfetmelerini sağlamaktadır. Grotowski'nin yöntemi, disiplin ve özgürlük arasında hassas bir denge kurarak, oyuncuların yaratıcı potansiyellerini ortaya çıkarmalarını sağlar. Bu nedenle, Grotowski'nin yöntemi, tiyatro dünyasında önemli bir etki yaratmış ve günümüzde bile tiyatro sanatının gelişiminde önemli bir rol oynamaktadır.
Grotowski'nin yönteminde özgürleştirme, oldukça önemli bir kavramdır. Grotowski, oyuncuların içsel özgürlüğünü keşfetmelerini sağlamak için çeşitli teknikler kullanmıştır. Grotowski yönteminde özgürleştirme hakkında daha ayrıntılı bilgi vermek gerekirse:
Grotowski, oyuncuların bedenlerinin ve zihinlerinin kontrolünü ele geçirmelerine yardımcı olacak egzersizler yapmıştır. Bu egzersizler, oyuncuların bedenlerindeki tüm kasları kontrol etmelerini ve daha sonra bu kontrolü serbest bırakmalarını sağlamak için tasarlanmıştır. Bu, oyuncuların bedenlerindeki kısıtlamaları fark etmelerine ve onları aşmalarına yardımcı olur. Grotowski, oyuncuların doğal hareketlerini kullanmaları gerektiğini savunmuştur. Bu, oyuncuların kendilerini sahnede rahat hissetmelerini sağlar ve daha iyi performans sergilemelerine yardımcı olur. Grotowski ayrıca, oyuncuların duygusal özgürlüklerini keşfetmelerine yardımcı olmak için çeşitli teknikler kullanmıştır. Bu teknikler, oyuncuların içsel duygularını açığa çıkarmalarını ve onları sahnede kullanmalarını sağlamaktadır. Grotowski, oyuncuların kendilerini ifade etmelerine izin vermek için sahneye çıkmadan önce önemli bir hazırlık aşaması geçirmelerini önermiştir. Bu hazırlık aşaması, oyuncuların kendilerini sahnede daha rahat hissetmelerini sağlar ve daha iyi performans sergilemelerine yardımcı olur. Grotowski ayrıca, oyuncuların hayal güçlerini kullanmalarına ve sahnede kendilerini serbest bırakmalarına yardımcı olacak teknikler geliştirmiştir. Bu teknikler, oyuncuların karakterlerine daha iyi adapte olmalarını sağlamakta ve sahnede onları daha özgür hissettirmektedir.
Grotowski'nin önerdiği hazırlık aşaması, oyuncuların kendilerini sahnede ifade etmelerine ve rahat hissetmelerine yardımcı olacak bir dizi egzersiz içerir. Bu hazırlık aşaması, oyuncuların bedenleri, sesleri ve zihinleri üzerinde çalışarak kendilerini sahnede daha iyi ifade etmelerine yardımcı olur. Bu hazırlık aşaması, Grotowski tarafından "psikofiziksel" olarak adlandırılır (Bkz. Birkiye, Kültürlerarası Tiyatro ve Grotowski, s.26). Bu, bedensel hareketlerin zihinsel süreçlerle birlikte kullanılmasını ifade eder. Oyuncular, bedenlerinin ve zihinlerinin tüm parçalarını kullanarak, kendilerini sahnede daha rahat ve özgür hissederler. Hazırlık aşaması, oyuncuların bedenlerini esnek ve kontrol edilebilir hale getirmelerine yardımcı olur. Bu, oyuncuların sahnede sergileyecekleri karakterlerin beden dili ve hareketleri konusunda daha fazla özgürlük sağlar. Ayrıca, hazırlık aşaması, oyuncuların seslerini de kontrol etmelerine yardımcı olur. Oyuncular, nefes teknikleri ve ses egzersizleri yaparak, sahnede daha net ve güçlü bir ses kullanabilirler. Grotowski, hazırlık aşamasının önemli olduğunu vurgulamıştır. Oyuncular, sahneye çıkmadan önce bu hazırlık aşamasını tamamlamalıdır. Bu aşama, oyuncuların kendilerine ve karakterlerine daha fazla bağlanmalarını sağlar. Ayrıca, oyuncuların sahnede daha rahat hissetmelerini ve daha iyi performans sergilemelerini sağlar. Kısacası, hazırlık aşaması, oyuncuların kendilerini sahnede daha iyi ifade etmelerine ve rahat hissetmelerine yardımcı olmak için tasarlanmış bir egzersiz setidir. Bu aşama, bedenleri, sesleri ve zihinleri kullanarak, oyuncuların sahnede daha özgür ve kendilerini ifade edebildikleri bir ortam yaratır.
Grotowski, son döneminde oyuncularıyla birlikte dağlarda bir dizi egzersiz yapmıştır. Bu egzersizler, 1970'lerin başlarında Grotowski'nin Polonya'nın güneyindeki Tatras dağlarında kurduğu bir oyuncu topluluğu ile gerçekleştirildi. Bu egzersizler, oyuncuların doğa ile iç içe olmalarını ve doğal çevrelerinde performans sergilemelerini sağladı. Grotowski, bu egzersizlerin amacının oyuncuların kendilerini doğal bir çevrede keşfetmelerine ve bedenleriyle uyumlu hale gelmelerine yardımcı olmak olduğunu belirtti. Oyuncular, doğal çevrede kendilerini ifade etmek için bedenlerini, seslerini ve zihinlerini kullanarak egzersizler yaptılar. Bu egzersizler sırasında, oyuncuların birbirleriyle iletişim kurmaları ve birbirlerine yardımcı olmaları da teşvik edildi. Oyuncular, doğanın sunduğu farklı zorluklarla başa çıkmak için birlikte çalıştılar. Grotowski'nin dağda yaptığı bu egzersizler, oyuncuların bedenlerini, seslerini ve zihinlerini keşfetmelerine ve sahnedeki performanslarında daha özgür olmalarına yardımcı oldu. Ayrıca, doğal çevrenin getirdiği zorluklarla başa çıkma becerilerini de geliştirdiler.
Sonuç
Jerzy Grotowski, geliştirdiği yöntemde oyuncunun beden ağırlıklı performansına önem vermektedir. Yoksul tiyatro oluşumu, Grotowski’nin oyuncuyu en saf haliyle gösterme çabası olarak değerlendirilmektedir. Söz gelimi, Grotowski’nin, dekordan, kostümden, ışıktan ve diğer tüm dış etmenlerden uzak oyuncu-seyirci arası iletişim ve etkileşim kurmaya çalıştığı görülmektedir. Bu bağlamda oyuncunun özgürlüğünü kısıtlayan tek temel bedenidir. Grotowski bunun için egzersiz ve alıştırma setleri önermektedir. Oyuncularına dağlarda, festivallerde, her türlü alanda oyun oynama güdüsü kazandırmaya çalışan Grotowski, oyuncunun disipline edilmesi konusunu da grup etkileşimiyle çözmeye çalıştığı görülmektedir.
Emine GÖRE
Kaynakça
Altuncu, P. A, Bir Kaide Olarak Beden, Ibad Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt.6, S.1, 2020, Kocaeli.
Birkiye, K.S, Kültürlerarası Tiyatro ve Grotowski, Yaratıcı Drama Dergisi, Cilt.1, S.2, 2006, İstanbul.
Candan, A., Yirminci Yüzyılda Öncü Tiyatro, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003, İstanbul.
Ergün, S., Oyuncu Yetiştirmede Stanislavski ve Grotowski’nin Fiziksel Eylemler Yöntemi, Art-E Dergisi, Cilt.12, S.Özel Sayı, 2019, Isparta.
Grotowski, J., Yoksul Bir Tiyatroya Doğru (çev. Akınhay, O.), Agora Yayınları, 1992, İstanbul.
Mimesis, Yoksul Tiyatro, Mimesis Dergisi, Cilt.4, Sayı. Özel Sayı, İstanbul, 1991.
Sözer, Ş., Oyunculuk Sanatında Dionysosçu Dürtünün Yeri Üzerine, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Cilt.31, S.1, 2011.
Yıldırım, B., Buğlalılar, E., Performer, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Cilt.20, S.1, 2005.
Yorumlar
Yorum Gönder